جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان با ابعاد گوناگون وجودی خویش، دارای خصلتی اجتماعی است. از مهم‌ترین نیازهای انسان به‌عنوان یک موجود اجتماعی، دستیابی به قواعد و راهکارهایی برای حلّ مسائل اجتماعی خویش است. از آنجا که زندگی اجتماعی انسان‌ها بسیار پیچیده می‌باشد، نظم اجتماعی برای این پیچیدگی یک عامل حیاتی است. در این پژوهش سعی بر آن است تا متناسب با مفاهیم رایج در جامعه‌شناسی به موضوع عوامل و زمینه‌های نظم اجتماعی از دیدگاه امام علی (ع) در نهج‌البلاغه پرداخته و ضمن دست-یابی به دیدگاه حضرت در زمینه نظم اجتماعی، الگوی عملی قابل کاربرد آن را که برای یک جامعه دینی حیاتی و ضروری می نماید، ارائه نماییم.این پژوهش براساس رویکرد کیفی و راهبرد نظریه زمینه ای انجام شده و گردآوری داده ها به شیوه اسنادی و با محوریّت متن کتاب نهج‌البلاغه صورت گرفته است. در این پژوهش به-تناسب راهبرد تحقیق از نمونه گیری نظری و هدفمند استفاده گردیده است.از تحلیل عبارات برگزیده متن نهج‌البلاغه مرتبط با نظم اجتماعی، ابعاد نظم اجتماعی از دیدگاه امام علی (ع) مشخّص گردید؛ در بعد مفهوم شناختی، مفهوم حاکمیّت اسلام و شاخص اصلی الهی بودن دریافت شد. در بعد زمینه ای مفهوم عملگرایی حق مدارانه، در بعد ایجادی مفهوم اعمال صحیح قوانین دین، در بعد تقویتی مفهوم تکریم ارزشی و در بعد کنترلی مفهوم نظارت چند سطحی دینی استخراج گردید. همچنین در بعد مناسباتی و تعاملی نظم اجتماعی به ترتیب مفاهیم مناسبات سازنده دینی و تعاملات کرامت محور به دست آمد. در بعد پیامدگرای نظم اجتماعی از دیدگاه امام علی (ع)، مفهوم پیشرفت همه جانبه در سطح کلان و مفهوم سعادت در سطح خرد دریافت گردید.آنچه جامعه اسلامی به دنبال آن است، تحقّق ارزش های الهی و فراهم نمودن شرایط مناسب برای کمال انسان هاست. در جامعه اسلامی باید نیازهای مادّی و معنوی انسان ها تامین شده و زمینه های کامیابی و سعادت آن ها هم در دنیا و هم در آخرت فراهم شود.

قرآن با صراحت وحدت کتابهای نازله بر انبیاء و وحدت رسالت همه پیامبران را بیان می کند. قرآن اعلام می دارد که اصل کتابهای نازل شده نزد خدا یکی است و آن را ام الکتاب و لوح محفوظ می نامد. خداوند با پیامبران الکتاب را نازل کرد تا بر اساس آن در اختلاف میان مردم حکم برانند. قرآن تصدیق کننده تورات و انجیل معرفی شده است به دلیل همین وحدت وحیکتاب، قرآن عذاب واحدی را برای کسانی که به یکی از این کتابها کفر روزیده اند در نظر می گیرد. بنابراین تفاوت میان ادیان در شرایع و فروع می باشد نه در گوهر و اصل آنها. از دیدگاه قرآن کریم، اموری چون توحید، معاد وعمل صالح از مشترکات ادیان محسوب شده اند لذا ادیان می توانند در جو مسالمت آمیز کنار همدیگر قرار گیرند و پیروان ادیان با مطالعه تطبیقی به نکات مثبت یکدیگر را پی ببرند، چون بر طبق نظر قرآن منبع و منشا ادیان یکی است اگر چه با مرور زمان و مقتضیات زمان تفاوت های چشمگیر بین آنها بوجود آمده است. قرآن کریم الگوهای زیادی برای وحدت ادیان مطرح می کند به عنوان مثال، ابراهیم موسس مکاتب توحیدی معرفی شده است. به هر حال ما با داشتن دو اصل بسیار حیاتی برای حیات معقول جمعی حرکت می کنیم و همواره طرفدار طرح تنوعات مذهبی با کسانیکه شایستگی ورود به تحقیق در آن تنوعات را دارند، هستیم : 1- فبشر عباد الذین یستمعون القول ویتبعون احسنه یعنی باید حرفها را شنید تا انتخاب احسن کرد. 2- اصل همزیستی با مشترکات اساسی در دین الهی : لاینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطو الیهم و به خصوص این آیه قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم زمینه تدوین الهیات ناظر بر همه ادیان را فراهم می آورد. برخلاف پندار بعضی مستشرقان وجود تشابهات میان معارف اسلام و مسیحیت و یهودیت را دلیل اخذ این معارف از سوی پیامبر اسلام از این دو دین می دانند این تشابهات بیانگر وحدت سرچشمه این سه دین است. آنچه با ارزش می باشد اسلام واقعی است و آن اینست که شخص قلبا در مقابل حقیقت تسلیم باشد و روحیه حقیقت جویی داشته باشد و همچنین کفر حقیقی که موجب شقاوت و عقاب می گردد چیزی جز عناد و میل به پوشانیدن حقیقت نیست. مواجهه قرآن با فرهنگهای زمان خویش مواجهه بنیان کن نبود، بلکه مواجهه از نوع تعاطی فرهنگی بوده است.

نویسنده در این نوشتار، طی سه فصل، به بحث درباره "عوامل تقویت کننده شخصیت فرد و اجتماع در جامعه اسلامی"، جایگاه اخلاق و عقیده در این زمینه و همچنین تبیین ارکان فردی، اخلاقی و اجتماعی جامعه اسلامی پرداخته است. در فصل اول، ضمن بیان معنای قوت، قدرت و شخصیت و ترسیم دیدگاه قرآن کریم در این زمینه، نسبت بین اسلام و ایمان بررسی گردیده است. تجزیه و تحلیل اصول و عوامل شخصیت، مانند عقیده، عمل، علم، عبادات و اقتدا به اولیای الهی، اشاره به عوامل تشکیل دهنده شخصیت فرد و جامعه از دیدگاهی عقلی، تربیتی، اخلاقی، قرآنی و روایی، از دیگر نکات مطرح شده در فصل اول می‌باشد. در فصل دوم، پس از تبیین مسأله تکوین شخصیت فرد از منظر نفسانی، عوامل آرامش نفس و موانع آن و معرفت نفس و نقش اعتقاد و عمل در تکوین و تقویت نفس انسانی تحقیق و پژوهش شده و در ادامه، مشکلات و مصایب دنیوی، توجه بیش از حد به مسائل دنیا، عنایت داشتن به مسایل مهم و مصایب بزرگ پیش روی انسان و کسب اجر و ثواب و تأثیر هر یک از آن ها در شخصیت انسان و نیز افزایش یا کاهش آرامش و اطمینان نفس او بحث و بررسی شده است. فصل سوم، از منظری اخلاقی به معرفی شخصیت انسان مسلمان پرداخته و به مفهوم اخلاق، رابطه بین دین و اخلاق، جایگاه اخلاق در دین اسلام اشاره نموده و سپس اهمیت اخلاق در تکوین شخصیت فرد و اجتماع و نقش عقاید در تقویت اخلاق و نیز شخصیت انسانی وی را از منظر قرآن و روایات تجزیه و تحلیل کرده است.

درمواجهه با فلسفه اسلامی نظریات گوناگونی وجود دارد بعضی منکر هویت مستقل برای فلسفه اسلامیشده اندوباتعریف فلسفه به سیر آزاد عقلانی قید اسلامی برای فلسفه را مستلزم تناقض می دانند.عنوان بحث درحد یک بحث اصطلاحی صرف نیست.بلکه از آن جهت اهمیت می یابد که بدانیم بافراگیری فلسفه به روح اسلام نزدیک شده ایم یا موجب انحراف ما ازفرهنگ اسلامی ناب شده است.رساله حاضر به اثبات امکان چنین فلسفه ای وآوردن نمونه های عینی برتحقق آن خواهد پرداخت .ومشخص می کند قید اسلامی مانع کار فلسفی که روش عقلانی دارد نخواهد شد وحرکت برمدار عقل وروش برهانی با اسلامی بودن آن منافات ندارد.زیرا هدف فیلسوف مسلمان کشف حقیقتی است که بادین اسلام که برمدار حقانیت است منافات ندارد.از سوی دیگر برخی منکر داشتن فیلسوف مسلمان شده وآن ها را متکلم می دانند. هرچند بین کلام وفلسفه قلمروهای مشترکی وجود دارد اما کارفیلسوف غیراز کار متکلم است .فیلسوف اصولی دارد که هیچ گاهازآن دست بر نخواهد داشت.واشاره به اینکه هرچند شاکله این فلسفه ازیونان است وفلسفه یونانی اصولا یک فلسفه الهی بوده وبنا بر نظریه ای سقراط پیامبر الهی بوده ،با این وجود شهید مطهری مسائل برگرفته ازفلسفه یونان را هفتاد مساله می داندومسائل دیگرراکه ازدویست مسأله تجاوز می کنددستاورد حکیمان مسلمان شمرده درنتیجه حداقل دوسوم از مسائل فلسفه از ابتکارات مسلمین است . خلاصه اینکه اگرفلسفه موجود دردامانی غیر ازاسلام وفیلسوفان مسلمان پرورش می یافت دستاوردی غیراز فلسفه کنونی داشت همان طور که فلسفه ای که در دامان مسیحیت پرورش یافته مسیحی است.پس چاره ای غیر از اسلامی نامیدن فلسفه موجود نداریم .وبر این نکته تأکید می کنیم که اسلامی بودن فلسفه موجود به معنای خطا نکردن ویا مصون بودن از نقد وتقدس بی جا دادن به آن نیست همانگونه که علوم اسلامی دیگرمثل اصول ،فقه وتفسیر هم مصون ازخطانیست.

از موضوعات مهم درباره انسان، سعادت و کمال است. از نگاه اسلام اين سعادت چیزی جز تقرب به خدای متعال نیست؛ تقربی ارزشی، سلوکی و از راه عمل به شريعت، که با واژگان قرآنی «فوز»، «فلاح»، «عند» و «لقاء» بیان می شود. از پرسش های مطرح درباره اين موضوع اينکه اين نزديکی به چه معنا و از چه سنخی است و چه رخ می دهد که به سالک الی الله مقرب می گويند؛ آيا تحولی حقیقی و کمالی در او رخ می دهد يا تشريفاً او را مقرب می خوانند؟ شاخصه های اين قرب چیست؟ هدف اين پژوهش بیان چیستی قرب به خدا و ويژگی های آن است. در اسلام اين سلوک عرفانی و کمالی، تحولی حقیقی و وجودی است و با به فعلیت رسیدن استعدادهای ذاتی شخص با سیر و حرکت اختیاری برق آسا يا متوسط يا کُند، در قالب هجرت به سوی خدای متعال و دگرگونی درونی، يافتن حیات طیبه و وارد شدن به عالم نور جلوه می کند و امری حقیقی، تشکیکی و اکتسابی است.

قداست و امر قدسی، مقوله ای تفسیری و ارزش گذار در قلمرو دین است و بی حضور چنین معنایی، هیچ دینی شایستگی نام دین را نخواهد داشت. از سوی دیگر، در حوزه جامعه شناسی، بر اساس رابطه تنگاتنگ «ارزش ها» و «هنجارها» می توان در کنار مقدس شمرده شدن زمان و مکانی خاص در یک جامعه، هنجارهای مرتبطی را نیز مشاهده کرد. هدف از مقاله حاضر، بررسی گزاره های هنجاری مربوط به مکان ها و زمان های مقدس در سه کتاب قرآن، تورات و انجیل و مشابهت ها و تفاوت های آنهاست که به کمک نرم افزاری خاص با «روش تحلیل محتوای عمقی» که یکی از روش های مختلط کمی - کیفی است، پردازش تحلیل و تفسیر شده است. نتایج جستجو در سه کتاب مقدس، دستیابی به 10 هزار و 396 گزاره هنجاری بود که در 123 دسته جای گرفت. دسته ای از آن ها به تعداد 295 گزاره، مضمون مکان های مقدس و دسته دیگر با 301 گزاره، مضمون زمان های مقدس را داشت. به این ترتیب 7.5 درصد بایدها و نبایدهای سه کتاب مذکور، متمرکز بر هنجارهای مکان ها و زمان های مقدس بود که جداول آن در مقاله آمده است. به موجب جداول مذکور، تورات به مراتب بیش از دو کتاب دیگر به بایدها و نبایدها در رابطه ما و مکان های مقدس و همچنین ما و زمان های مقدس پرداخته است. در داخل دسته مکان های مقدس، سهم گزاره های هنجاری مربوط به ما و اشیاء مقدس در تورات به مراتب بیش از قرآن و انجیل است. از آن سو، انجیل به مراتب بیش از دو کتاب دیگر حاوی هنجارهای مرتبط با عبادتگاه ها (کلیسا، کنیسه و...) است؛ ضمن آنکه کمترین تعداد گزاره های هنجاری مرتبط با ما و زمان های مقدس را می توان در انجیل یافت. گزاره های هنجاری مرتبط با ماه های حرام فقط در قرآن دیده شد و انجیل و تورات فاقد چنین مضمونی هستند. در ادامه مقاله، فهرستی از 596 گزاره هنجاری استخراجی، همراه با شماره شناسایی آن ها که نماینده آدرس دقیق آیه منبع گزاره هاست، فهرست شده است. در پایان مقاله، مدل تقارن مضامین پنجگانه هنجارهای مکان ها و زمان های سه کتاب مقدس محاسبه و ترسیم شده است. از نکات قابل توجه این مدل، دستیابی به ضریب همبستگی فی معادل 7.0 میان مضمون اعیاد و ایام مقدس + اشیاء و اماکن مقدس است.

اندیشه های زاهدانه و ریاضت طلبانه، ازجمله موضوعاتی هستند که از دیرباز ذهن و ادراک پاره ای از آدمیان را به خود مشغول داشته و در عالی ترین صورت، عملی جهت پالایش و رهایی از قیود و تمنّیات نفسانی به حساب آمده اند. چنین اندیشه هایی علاوه بر ادیان کهن و اساطیری، درمیان ادیان سه گانه ابراهیمی نیز نمودهای واضح و روشنی برجای گذارده اند: فَریسیان در آیین یهود، عرفای عزلت طلب و رُهبان در آیین مسیح و زاهدان در آیین اسلام. یکی از مهمترین وجوه پالایش جسم و روح در تصوف اسالمی، زهد ورزیدن و ترک تعلقات نفسانی و مادی است، به همین دلیل می توان زهد را یکی از وجوه اصلی در چارچوب نظری- عملیِ تصوف اسلامی به حساب آورد؛ از دیگر سو، حافظ به عنوان یکی از ارکان شعر فارسی و سرآمدان عرفان ناب اسلامی- ایرانی، در سروده های خویش نگاه ویژه و قابل اعتنایی به زهد و زهدورزان دارد. مقاله حاضر با استقصای جوانب مختلف موضوع، ضمن پرداختن به بنیان های نظری زهد در تصوف اسلامی و جریانهای اصلی آن (جریان زهد مثبت و جریان زهد منفی) کوششی است جهت بررسی« زهد در تصوف اسلامی»و بازتابی از «نگاه ویژه حافظ را در باب زهد و زاهدان»، ارائه می دهد.

یکی از پرسش‌های عارفان مسلمان جایگاه تصوف در شریعت اسلام است. ایشان از آغاز شکل‌گیری تصوف بخش‌هایی از کتاب‌های خود را به بازشناسی پیوند میان شریعت و طریقت و اثبات اینکه خاستگاه طریقت و آموزه‌های صوفیانه، قرآن و روایات است اختصاص دادند. نقطه اشتراک بسیاری از این صوفیان این باور بود که شریعت پوسته و ظاهر دین است، درحالی‌که طریقت مغز و باطن آن است. احمد سرهندی، نیز به این مسئله پرداخته است. او بر ضرورت پیروی از دین و پرهیز از هرگونه بدعت در دین تأکید دارد. درعین‌حال، به باور وی، سیر و سلوک عارفانه بخشی از دین‌داری است که می‌توان به‌واسطه ی آن به ناتوان ساختن و واسازی نفس پرداخت. پس از « مقام ولایت» که واپسین گذار سلوک صوفیانه است، مقام دیگری وجود دارد که وی آن را «مقام نبوت» می‌نامد. این مقام پس از سیر نزولی سالک به‌دست می‌آید و در آن عارف به انجام احکام شرعی و عبادت‌ها نیازمند می‌گردد. به باور سرهندی، اگر مشایخ صوفیه می‌توانستند خود را از چنبر مقام ولایت که ویژگی‌هایش سکر و شطح و باور به اتحاد و حلول و وحدت وجود است برهانند، درمی‌یافتند که فرجام سلوک، بازگشت به مقام نبوت است که مبرا از هرگونه باور به توحید وجودی، سخنان شطح‌آمیز و بی‌توجهی به ارکان شریعت است.

پژوهش حاضر متکفل بررسی معنا و مفهوم توحید و ربط و نسبت آن با علم و عمل است. عرفان اسلامی به دو پرسش کلیدی «توحید چیست؟» و «موحد کیست؟» در دو حوزه عرفان نظری و عرفان عملی پاسخ می‌دهد. در عرفان نظری، حاقّ معنای توحید آشکار می‌شود و در عرفان عملی به‌ تبلور این معنا در عینیت خارجی توجه می‌شود. در این پژوهش تلاش گردیده است تا به این دو پرسش اساسی – که درواقع پرسش از نسبت علم و عمل با یکدیگر و این هر دو با مفهوم توحید است – ضمن تبیین مراتب تشکیکی توحید و موضع و جایگاه علم و عمل در هریک از این مراتب، پاسخ داده شود.

نظریۀ انگیزش الهی نظریه ‏ای است اخلاقی با بنیاد الهیاتی که در تلاش است، با خوانشی نو–ارسطویی و انگیزش–محور، نسبت بین دین و اخلاق را در چارچوب الهیات مسیحی تبیین کند. این نظریه که لیندا زاگزبسکی آن را مطرح کرده است، گونه ‏ای نو از اخلاق فضیلت‏مدار را عرضه می‏ کند که در آن انگیزه ‏های الهی، به خصوص انگیزۀ عشق، بنیادِ حیات و زیستِ اخلاقی ‏اند و این انگیزه ‏ها هم به لحاظ وجودشناختی و هم به لحاظ تبیین‏ شناختی پایۀ تمام اوصاف و ارزش‏ های اخلاقی در نظر گرفته می‏ شوند. این نظریه برای پیش‏برد مقصد خود از پنج گام بهره می برد. در گام اول تشخص خدا را اثبات می ‏کند. در گام دوم نشان می ‏دهد که خداوند از عالی‏ترین فضایل و انگیزه ‏ها بهره ‏مند است. در گام سوم انگیزۀ خداوند در فعل خلقت را انگیزۀ عشق معرفی می‏ کند و آن را پایه ‏ای ‏ترین انگیزۀ الهی به شمار می ‏آورد. در گام چهارم آموزۀ تشبه به خدا را پی‏گیری می‏ کند و بر نقایص جدی این آموزه تأکید می ‏کند. در گام آخر تلاش می‏ کند تا این آموزه را با آموزۀ تجسد مسیح عجین کند و از نقایص آن بکاهد.